Galeria FF - Marek Domański

Topografie granic

Prezentowane prace są wyborem spośród wielu fotografii powstałych w czasie realizacji pierwszego etapu projektu: „Trans Europa. Interdyscyplinarne studia nad europejskim pejzażem kulturowym w czasie XXI-wiecznej wędrówki ludów”, realizowanego wspólnie z Tomaszem Ferencem. Fotografie zostały wykonane w czasie podróży wzdłuż wschodniej i południowo-wschodniej granicy Unii Europejskiej, od Bałtyku po Lesvos.
Celem projektu jest rejestracja i analiza zjawisk, procesów społecznych i zmian kulturowych, spowodowanych procesami migracyjnymi, szczególnie napływem uchodźców i imigrantów zarobkowych z innych obszarów kulturowych na teren Unii Europejskiej. Na początku XXI wieku trwające od półwiecza procesy integracyjne w Europie zaczęły przynosić odczuwalne dla przeciętnego obywatela skutki, takie jak możliwość swobodnego przemieszczania się, osiedlania i pracy. Dawne, najeżone drutem kolczastym granice manifestowały się już tylko tablicami informacyjnymi ustawionymi przy autostradach. Odwieczny mit o zjednoczonej Europie zdawał się urzeczywistniać. Niestety, polityczne wydarzenia poza granicami Europy i radykalizacja polityczna w ramach niektórych państw europejskich owocują regresem widocznym w postaci na nowo ustawianych murów i płotów, których celem jest izolowania obszarów i ludzi. Problemy wzajemnego niezrozumienia intencji komunikatów formułowanych przez osoby pochodzące z różnych obszarów kulturowych, widoczne są w formie konfliktów, o których na bieżąco informują mass media. W istocie obserwujemy zderzenie dwóch mitów dotyczących Europy: pierwszy z nich jest mitem kreowanym przez Europejczyków i przez aparat administracyjny UE jest to mit jedności, solidarności, bezpieczeństwa, tolerancji. Z drugiej strony, przybysze docierający do Europy także przybywają z określonymi wyobrażeniami, które bliskie są myśleniu mitycznemu: Europa postrzegana jest jako kraina dostatku i rozwiniętych programów socjalnych.

Konsekwencją istnienia państwa i terytorium jest granica, którą zwykle wyobrażamy sobie jako linię otaczającą jakiś obszar. Jest to zapewne związane z doświadczeniem oglądania mapy, która jest dwuwymiarowym graficznym wyobrażeniem terenu, na którym żyjemy. W przestrzeni trójwymiarowej granicę należy rozumieć jako płaszczyznę prostopadłą do powierzchni Ziemi, oddzielającą terytorium jednego państwa od terytoriów innych państw lub obszarów nie mających niczyjej suwerenności, np. pełnego morza¹. Można przyjąć, że wszystkie granice zbiegają się w geometrycznym środku naszej planety. Koncepcja granicy państwa kształtowała się w długim procesie i jest związana z innymi historycznie uwarunkowanymi koncepcjami politycznymi i prawnymi. Pojęcie granicy w stosunkach międzynarodowych pojawiło się znacznie później niż pojęcie terytorium. Wyznaczanie, utrwalanie i obrona granic były kluczowe z powodów politycznych, społecznych, ekonomicznych i militarnych. Niemal wszystkie, spośród ponad 200 współcześnie istniejących państw, powstały w ostatnich dwóch wiekach².
Symbolem końca zimnowojennego, dwubiegunowego układu sił na naszej planecie stało się zniesienie granicy symbolizowanej przez mur berliński. Wizji wolnego świata sprzyjały głosy intelektualistów, takich jak Bertrand Badie, który w 1995 roku opublikował książkę zatytułowaną „La fin des territoires”. Model ekonomicznej wolności pod postacią Common Market teoretycznie sprzyjał procesowi osłabiania i znoszenia granic. Współcześnie rzadko spotyka się próby opisywania świata przy użyciu myślenia binarnego i logiki dwuwartościowej, zarówno w naukach przyrodniczych, jak i społecznych. Brak wyraźnie zarysowanych granic między zjawiskami lub obiektami. Często pojawia się określenie fuzzy world, trafnie oddające brak ostrych konturów świata podlegającego procesom globalizacji. W przestrzeni społecznej i świecie kultury, stopień złożoności elementów stale rośnie, również na skutek wzrostu precyzji narzędzi używanych do obserwacji. Niemal zniesione zostały granice między lokalnym a globalnym oraz między masowym a indywidualnym. Ze współczesnej perspektywy widać, że swobodnemu przepływowi kapitału i informacji towarzyszy niestety wzrost militaryzacji granic. Od upadku muru berlińskiego w nocy z 9 na 10 listopada 1998 roku, który to wszystkich nas napełnił radością i optymizmem, wiele się zmieniło. Na całym świecie powstało ponad 26000 kilometrów nowych granic. Mury, płoty lub wały ziemne pojawiły się na granicach różnych państw, na niemal wszystkich kontynentach. Łączna długość tych umocnień przekracza 18000 kilometrów. Tylko w 2011 roku rozpoczęto budowę 45 takich konstrukcji, również w Europie. W 2010 roku Hiszpania rozpoczęła ogradzanie Ceuty i Melilli. Powstał płot wzdłuż południowej granicy Unii Europejskiej, wzdłuż granicy węgierskiej oraz wiele innych podobnych umocnień.³ Z punktu widzenia Europejczyka wychowanego w drugiej połowie XX wieku, dwa przeciwstawne procesy wydają się oczywiste. Z jednej strony znoszenie granic państwowych, zwiększanie ich przepuszczalności dla kapitału, towarów, usług i pracowników, co jest konsekwencją globalizacji i przemian wewnątrz Unii Europejskiej. Z drugiej strony wzmacnianie, uszczelnianie i zabezpieczanie granic, głównie z powodu wzmożonego napływu imigrantów w ostatnich latach.

Marek Domański

¹ S. Otok, Geografia polityczna. PWN Warszawa 2006, s. 77.
² 194 państwa; 10 quasi państw, de facto niepodległych choć nieuznawanych, oraz Stolica Apostolska i Suwerenny Zakon Maltański.
³ Jean-Jacques Roche, Walls and Borders in a Globalized World [w:] E. Vallet, Borders, Fences and Walls State of Insecurity?, Routledge, London and New York, s. 105.

Marek Domański
Marek Domański (ur. 1968) – wykładowca Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi, gdzie prowadzi Pracownię Obrazowania Fotograficznego w Katedrze Fotografii i Multimediów na Wydziale Sztuk Wizualnych. Swoje prace prezentował na wielu wystawach indywidualnych i zbiorowych. W swojej twórczości koncentruje się na fotografii dokumentalnej, inscenizowanej i otworkowej. Niektóre realizacje (obiekty) celowo sytuuje na pograniczu fotografii. Kurator wystaw fotograficznych. W ostatnich latach organizator/współorganizator i uczestnik wielu projektów o charakterze dokumentalnym, takich jak: „Energia czasu EC2”, „Architektura Przymusu” i „Pomniki wojenne”. Jest także autorem artykułów i esejów poświęconych fotografii.